Μια δοκιμή σε ηλεκτρονική μορφή
Χρήστος Δανιήλ
Όταν φτάνω σε μια ξένη πόλη, συνοδεύομαι πάντα από το σχετικό κείμενο. Το κείμενο αυτό μου έχει μιλήσει, έχω ήδη διαβάσει για το υποκείμενό του σε βιβλία και εφημερίδες.
Michel Butor, “La ville comme texte”, 1982
Η γραμματολογική μέθοδος εξέτασης της λογοτεχνίας, με τη διαίρεση και ταξινόμηση της εγχώριας λογοτεχνικής παραγωγής σε γενιές και περιόδους, είναι εστιασμένη πρωτίστως στον άξονα του χρόνου. Κάποιες φορές μάλιστα το αντικείμενο της φιλολογικής έρευνας μοιάζει να περιορίζεται στην ταξινόμηση των ληξιαρχικών πράξεων γέννησης διαφόρων λογοτεχνών και στην ένταξή τους στην οικεία λογοτεχνική γενιά. Η μέθοδος αυτή, παρά τη συμβολή της σε ό,τι την ευσύνοπτη διαγραμματική εξέταση της λογοτεχνίας (ή μάλλον, εξαιτίας αυτής), παρουσιάζει και ορισμένες αδυναμίες στο να καλύψει με επάρκεια σύνθετα λογοτεχνικά φαινόμενα που απαιτούν μια περισσότερο συστηματική μελέτη.
Η προσθήκη της παραμέτρου του χώρου παρέχει μια άλλη, εναλλακτική ή συμπληρωματική μέθοδο εξέτασης των λογοτεχνικών φαινομένων, αφού λαμβάνει υπόψη της μια διάσταση υπαρκτή, η οποία όμως στο πλαίσιο της γραμματολογικής προσέγγισης παρουσιάζεται εκ των πραγμάτων υποβαθμισμένη. Η διάσταση του χώρου ενυπάρχει στα λογοτεχνικά κείμενα και τα συνδιαμορφώνει• η αναγνώρησή της, επομένως, επιτρέπει μια ουσιαστικότερη μελέτη της λογοτεχνικής παραγωγής. Η χωρική διάσταση εμφανίζεται με τρόπο διττό: ο χώρος, όχι μόνο ως υπαρκτό περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννιέται, βιώνει και δρα ένας λογοτέχνης, αλλά και ο λογοτεχνικός χώρος, ο χώρος, δηλαδή, όπως διαμορφώνεται και παρουσιάζεται στα λογοτεχνικά κείμενα.
Είναι άξιο αναφοράς το γεγονός πως στη συνείδηση των αναγνωστών ορισμένοι υπαρκτοί τόποι έχουν συνδεθεί με πρόσωπα της νεοελληνικής λογοτεχνίας: Σκιάθος – Παπαδιαμάντης, Θεσσαλονίκη – Ιωάννου, Χαλκίδα – Σκαρίμπας, Πρέβεζα – Καρυωτάκης κ.ο.κ.. Οι λόγοι όμως που εξηγούν αυτή τη σύνδεση δεν είναι πάντοτε λογοτεχνικοί• κάποιοι πρέπει να αναζητηθούν και στο εξωλογοτεχνικό πεδίο. Γιατί μπορεί, πράγματι, ο λογοτέχνης στο έργο του να αναφέρεται σε αυτόν τον τόπο, να έχει καθιερώσει δηλαδή με αυτόν μια κειμενική σχέση• μπορεί, όμως, απλά να τον συνδέουν κάποια περιστατικά του βίου του, οπότε αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι το έργο αλλά η βιογραφία του λογοτέχνη, π.χ. ο Δρίσκος και κατ’ επέκταση τα Γιάννενα του Λ. Μαβίλη.
Κατά τρόπο ανάλογο με αυτόν που παρατηρήσαμε στην καθιέρωση των σχέσεων μεταξύ ενός λογοτέχνη και ενός τόπου, έχουν διαμορφωθεί και πολλές ανθολογίες που συσχετίζουν κείμενα λογοτεχνίας με έναν συγκεκριμένο κάθε φορά τόπο. Σε αυτές τις ανθολογίες τα εξωλογοτεχνικά κριτήρια, όπως η καταγωγή ή η διαμονή, συχνά αποτελούν ικανές και αναγκαίες συνθήκες για τη συμπερίληψη ενός συγγραφέα. Αντίθετα τα τελευταία χρόνια διαφαίνεται μια τάση να συγκροτηθούν ανθολογίες που έχουν ως κεντρικό κριτήριο επιλογής τα ίδια τα λογοτεχνικά κείμενα και την εμφάνιση της λογοτεχνικής πόλης σε αυτά.
Στο χώρο της θεωρίας της λογοτεχνίας η έννοια της λογοτεχνίας της πόλης αποτελεί ένα ιδιαίτερο μεθοδολογικό εργαλείο προκειμένου να διερευνήσουμε τον τρόπο που μία υπαρκτή και συγκεκριμένη πόλη αποτυπώνεται και διαθλάται στη λογοτεχνία και «ποια είναι η σχέση αυτής της δεύτερης, πλασματικής, πόλης, με την πρώτη» (Τσιριμώκου 1988: 10). Παράλληλα, δηλαδή, με την πραγματική πόλη που βλέπουμε και βιώνουμε ως μόνιμοι κάτοικοί της ή ως επισκέπτες της, εν προκειμένω, παράλληλα με τα Γιάννενα, η κειμενική πραγματικότητα έχει διαμορφώσει μια άλλη πόλη, τα Γιάννενα της λογοτεχνίας, η οποία δεν είναι κατ’ ανάγκη όμοια με την πρώτη. Αυτή η δεύτερη πόλη σχηματίζεται από το σύνολο των αναφορών που τα κείμενα περιέχουν γι’ αυτήν, διαμορφώνεται τόσο με τοπογραφικά όσο και με ανθρωπογραφικά στοιχεία και εκτείνεται στο χρόνο. Από την άλλη, κάθε κείμενο χωριστά διαμορφώνει και προτείνει μια δική του οπτική αυτής της πόλης η οποία ενδεχομένως διαφοροποιείται από άλλες καταθέσεις.
Η προσφορά των Ιωαννίνων στα ελληνικά γράμματα είναι μακραίωνη και γνωστή. Πρόκειται για μία από τις ελάχιστες πόλεις της ελληνικής περιφέρειας που έχουν να επιδείξουν τόσο πλούσια λογοτεχνική και γενικότερα πνευματική παραγωγή. Αν όμως τα Γιάννενα, ως υπαρκτός χώρος έχουν επηρεάσει την καλλιτεχνική παραγωγή πολλών και αξιόλογων ανθρώπων του πνεύματος, ένα ζητούμενο που μένει να διερευνηθεί είναι ο τρόπος που εμφανίζεται αυτή η πόλη μέσα στο έργο των συγγραφέων αυτών, αλλά και στο έργο άλλων συγγραφέων που δεν διατηρούν με την πόλη κάποια ιδιαίτερη σχέση καταγωγής ή διαμονής. Εν ολίγοις, ποια είναι εκείνα τα διακριτικά χαρακτηριστικά της πόλης, έτσι όπως αυτά καταγράφονται στα λογοτεχνικά έργα, τα οποία διαφοροποιούν αυτήν την πόλη από άλλες που εμφανίζονται στα ίδια ή σε άλλα έργα; Ποια θέση και ποιο ρόλο επιφυλάσσουν γι’ αυτήν την πόλη οι συγγραφείς; Ποιες εικόνες της καταγράφουν; Πού εστιάζουν και τι προβάλλουν από την καθημερινότητά της;
Τα τελευταία χρόνια, το ενδιαφέρον για τη μελέτη της λογοτεχνίας της πόλης παρουσιάζεται ιδιαίτερα αυξημένο (βλέπε ενδεικτική βιβλιογραφία). Παράλληλα, η επιστημονική μελέτη της ηπειρωτικής λογοτεχνίας λαμβάνει μια συστηματικότερη μορφή, καθώς έχουν ήδη πραγματοποιηθεί, το 2000 και το 2004, δύο πολυήμερα επιστημονικά συνέδρια με αυτό το θέμα, σε συνδιοργάνωση του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και των φορέων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης.
Η παρούσα δοκιμή σύνθεσης ενός λογοτεχνικού χάρτη της πόλης των Ιωαννίνων δεν φιλοδοξεί να προτείνει κάποιους νέους θεωρητικούς προβληματισμούς επί του ζητήματος (οι απόψεις μας επί του θέματος έχουν διατυπωθεί σε άλλο μελέτημα• βλ βιβλιογραφία) ούτε και πρέπει να εκληφθεί ως μία ακόμη ανθολογία λογοτεχνικών κειμένων με άξονά της –με τον έναν ή άλλο τρόπο- την πόλη των Ιωαννίνων. Άλλωστε, την τελευταία και μόνο δεκαετία, διαθέτουμε ήδη τέσσερις έντυπες ανθολογίες με ανάλογο θέμα, στις οποίες μπορεί να καταφύγει ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης:
Δανιήλ Χρήστος [Εισαγωγή – Ανθολόγηση – Επιμέλεια], γυάλινα και μαλαματένια… Τα Γιάννενα στη νεοελληνική λογοτεχνία, Ανθολογία κειμένων 1898 – 1997, Ίδρυμα Κ. Κατσάρη, Ιωάννινα 1997,
Μηλιώνης Χριστόφορος [Επιλογή κειμένων], Μια πόλη στη λογοτεχνία, Γιάννενα, Μεταίχμιο, Αθήνα 2001,
Πορφύρης Τάσος [Ανθολόγηση], Πολυφωνικόν, Ανθολόγιο ηπειρωτικής ποίησης, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2001,
Καψωμένος Ερατοσθένης [Εισαγωγή – Ερμηνευτική ανάλυση], Η πόλις άδουσα, Ανθολόγιο ηπειρωτικής πεζογραφίας, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2002.
Τα αποσπάσματα των λογοτεχνικών έργων που συμπεριλαμβάνονται στον ηλεκτρονικό λογοτεχνικό χάρτη προέρχονται από πεζογραφικά κείμενα δέκα συγγραφέων. Συγκεκριμένα έχουν επιλεγεί αποσπάσματα από τα παρακάτω κείμενα:
Βασίλης Αλεξάκης, Η μητρική γλώσσα, Εξάντας, Αθήνα 1995.
Βασίλης Γκουρογιάννης, «Τα Γιάννενα από φωτογραφίες» στο Καψωμένος Ερατοσθένης [Εισαγωγή – Ερμηνευτική ανάλυση], Η πόλις άδουσα, Ανθολόγιο ηπειρωτικής πεζογραφίας, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2002.
Γιάννης Δάλλας, «Μια ιστορία με το χιόνι», Το Τίμημα, Κείμενα, Αθήνα 1981.
Άννα Δερέκα, «Στην οδό Αβέρωφ», «Λόγια του σώματος», Επάργυρον, Έκδοση ΤΕΔΚ Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2005.
Ναπολέων Λαζάνης, Κεφαλή ανδρός σε ορείχαλκο, Πατάκης, Αθήνα 1995.
Αντρέας Μήτσου, «Η παλιά ενοχή μυρίζει κάπνα», Ο χαρτοπαίκτης έχει φοβηθεί, Νεφέλη, Αθήνα 1993.
Απόστολος Οικονόμου, «Σκασιαρχείο», Η ξερολιθιά, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννενα 1995.
Έρση Σωτηροπούλου, Εορταστικό τριήμερο στα Γιάννενα, Νεφέλη, Αθήνα 1982.
Πέτρος Τατσόπουλος, Η πρώτη εμφάνιση, Εστία, Αθήνα 1994.
Νίκος Χουλιαράς, Μια ιστορία του μακρύ χειμώνα, Νεφέλη, Αθήνα 1990• «Φεγγάρι στην οδό Αγγέλων Αυτοκρατόρων», Η μέσα βροχή, Νεφέλη, Αθήνα 1991• «Ο προσωπικός χάρτης του Απόστολου Βούρμπιανη», Το Μπακακόκ, Κέδρος, Αθήνα 1981.
Τα κείμενα αυτά έχουν συγγραφεί μετά από το 1974 και τα περισσότερα –με εξαίρεση όσα αναφέρονται σε μνήμες των αφηγητών τους από την παιδική ή εφηβική τους ηλικία- παρουσιάζουν μια εικόνα της πόλης κατά τις πρόσφατες δεκαετίες, μια εικόνα των σύγχρονων Ιωαννίνων. Έγινε προσπάθεια να επιλεγούν κείμενα τόσο από συγγραφείς που έχουν κάποια βιωματική σχέση με την πόλη (Γκουρογιάννης, Δάλλας, Δερέκα, Λαζάνης, Οικονόμου, Χουλιαράς) όσο και από συγγραφείς που έχουν ως βάση τους την Αθήνα ή το εξωτερικό (Τατσόπουλος, Αλεξάκης, Σωτηροπούλου, Μήτσου). Στις περισσότερες περιπτώσεις οι ήρωες των κειμένων διαθέτουν ανάλογη καταγωγή με αυτή των συγγραφέων τους. Ανάλογα διαφοροποιημένη είναι και η οπτική τους για την πόλη: άλλιώς «βλέπει» τα Γιάννενα ο λογοτεχνικός ήρωας που ζει σε αυτά και αλλιώς ο κοσμοπολίτης επισκέπτης τους.
Στα κείμενα που επιλέχθηκαν συμπεριλαμβάνονται ακόμη αποσπάσματα από γυναίκες λογοτέχνες (Σωτηροπούλου, Δερέκα) ώστε να διαφανεί -στο μέτρο του δυνατού- η όποια διαφοροποίηση ανάμεσα στις οπτικές των δύο φύλλων επάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Παράλληλα, ο χρήστης του χάρτη θα βρει λογοτεχνικά κείμενα που εκπροσωπούν διαφοτερικές τάσεις και τρόπους γραφής• από την βιωματική, αναμνησιακή καταγραφή του Οικονόμου ως την ελλειπτική γραφή του Λαζάνη και τον οραματικό – ποιητικό λόγο του Δάλλα. Τέλος, έγινε προσπάθεια τα αποσπάσματα που προτείνονται να μπορούν να διατηρούν την αυτονομία τους, να είναι δηλαδή λειτουργικά στον αναγνώστη, έτσι όπως παρουσιάζονται αποκομμένα από τα κειμενικά τους συμφραζόμενα. Καθώς ο συγκεκριμένος ηλεκτρονικός λογοτεχνικός χάρτης αποτελεί την πρώτη απόπειρα αποτύπωσης των λογοτεχνικών αναφορών μιας πόλης σε μορφή υπερκειμένου, συνειδητά περιορίσαμε και την ποσότητα των λογοτεχνικών αποσπασμάτων που περιλαμβάνει, αλλά και τα χρονικά όρια στα οποία εκτείνονται αυτά τα κείμενα. Με τη «δοκιμή» που επιχειρούμε, και την ανατροφοδότηση που ευελπιστούμε να έχουμε από τη χρήση του, το εγχείρημα ενός εκτενέστερου και εξαντλητικότερου χάρτη, που θα περιλαμβάνει λογοτεχνικές αποτυπώσεις από ποικίλες χρονικές περιόδους και θα μπορεί συνεχώς να τροφοδοτείται με νέα αποσπάσματα, φαντάζει εγγύτερο.
Ο χρήστης του συγκεκριμένου λογοτεχνικού χάρτη των Ιωαννίνων που προτείνουμε μπορεί να βρει σε ηλεκτρονική μορφή αποσπάσματα από πεζογραφικά κείμενα που αναφέρονται σε συγκεκριμένες περιοχές (δρόμους, γειτονιές, κτίρια κ.ά.) της πόλης των Ιωαννίνων, οι οποίες εμφανίζονται με τη μορφή υπερδεσμών (συνολικά 47). Ενεργοποιώντας ο χρήστης τον υπερδεσμό με το τοπωνύμιο που τον ενδιαφέρει, θα εμφανιστούν τα επιλεγμένα λογοτεχνικά αποσπάσματα στα οποία εντοπίζεται αυτό το τοπωνύμιο. Οι περισσότεροι από τους υπερδεσμούς οδηγούν σε περισσότερα του ενός λογοτεχνικά κείμενα (διαφορετικών συγγραφέων) και έτσι ο χρήστης – αναγνώστης μπορεί εύκολα να εντοπίσει τον τρόπο με τον οποίο η συγκεκριμένη περιοχή των Ιωαννίνων εμφανίζεται σε κάθε ένα από αυτά τα κείμενα: τις ομοιότητες, αλλά και τις διαφοροποιήσεις, τα σημεία εκείνα της περιοχής που ενεργοποίησαν τη δημιουργικότητα των συγγραφέων.
Παράλληλα, μέσα σε κάθε λογοτεχνικό απόσπασμα υπάρχουν αναφορές και σε άλλα τοπωνύμια τα οποία με τη σειρά τους αποτελούν ενεργούς δεσμούς που οδηγούν σε νέα λογοτεχνικά αποσπάσματα. Με τον τρόπο αυτό ο χρήστης του χάρτη μπορεί, έχοντας ως αφετηριακό του σημείο οποιαδήποτε περιοχή της πόλης εμφανίζεται ως υπερδεσμός, να ξεκινήσει μια περιήγηση στην πόλη, στα Γιάννενα, μέσα από τα λογοτεχνικά αποσπάσματα που του προσφέρονται. Μια λογοτεχνική περιήγηση, κατ’ αναλογία με την περιήγηση που ο επισκέπτης ή ο κάτοικος των Ιωαννίνων πραγματοποιεί στην πραγματική πόλη. Αυτός ο δεύτερος τρόπος χρήσης του χάρτη είναι και ο τρόπος που προτείνουμε στους χρήστες του. Να μην δει, δηλαδή, το όλο εγχείρημα ως μια παράθεση ή απλή συρραφή λογοτεχνικών κειμένων, αλλά να βιώσει μια λογοτεχνική περιδιάβαση της πόλης, περνώντας από το ένα κείμενο στο άλλο, μέσα από την ενεργοποίηση των δεσμών που θα βρίσκει στα κείμενα που επιλέγει. Και όπως οι περιηγήσεις σε μια πραγματική πόλη σπάνια επαναλαμβάνονται αφού κάθε φορά άλλα σημεία της μας προκαλούν και μας καλούν να τα επισκεφτούμε, έτσι και η χρήση του χάρτη, με τον τρόπο που προτείνουμε, περιορίζει τις πιθανότητες της επανάληψης, αφού είναι ανοιχτή σε επιλογές «λογοτεχνικής επίσκεψης».
Ευχόμαστε στο χρήστη – αναγνώστη του χάρτη καλή περιήγηση και καλή λογοτεχνική απόλαυση.
Χρήστος Δανιήλ
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
Αποστολίδου, Β. (1998/9). «Ο ρόλος της πεζογραφίας στη μυθοποίηση της πόλης. Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης», Εντευκτήριο, τχ. 45, σ. 29 – 40.
Bachelard, G. (1982). Η ποιητική του χώρου, Αθήνα, Χατζηνικολής.
Γκότση, Γ. (2004). Η ζωή εν τη πρωτευούση: Θέματα αστικής πεζογραφίας από το τέλος του 19ου αιώνα, Αθήνα, Νεφέλη.
Δανιήλ, Χ. (2005). «Προτάσεις για τη συγκρότηση μιας ποιητικής της λογοτεχνίας του Ηπειρωτικού χώρου», Ηπειρωτικό ημερολόγιο, σ. 167 – 181)
Καραποστολής, Β. (1995). Χειροποίητη πόλη, Αθήνα, Αλεξάνδρεια.
Καψωμένος, Ε.Γ. (2005). «Η λογοτεχνία της Ηπείρου», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, σ. 149 – 166.
Mackridge, P. (1988). «Η ποιητική του χώρου και του χρόνου Στου Χατζηφράγκου», στο Κοσμάς Πολίτης, Στου Χατζηφράγκου, Αθήνα Ερμής, σ. 27* -63*.
Μικέ, Μ. (1990). Λογοτεχνικά πρόσωπα της Καβάλας, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Εντευκτηρίου
Πασχαλίδης, Γ. (2004). «Λογοτεχνικοί χάρτες / Χαρτογραφώντας τη λογοτεχνία: η λογοτεχνική γεωγραφία ως ερευνητικό πρόγραμμα», Πρακτικά I΄ Επιστημονικής Συνάντησης, Μνήμη Άλκη Αγγέλου, Θεσσαλονίκη, University Studio Press.
Τσιριμώκου Λ. (1988). Λογοτεχνία της πόλης, Αθήνα Λωτός
Αφιερώματα περιοδικών:
Το Δέντρο, αφιέρωμα «Λόγος και ποιητική για την πόλη», τχ. 33 (1983).
Το Δέντρο, αφιέρωμα «Ο συγγραφέας και η πόλη», τχ. 53-54 (1990).
Δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος της Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου «Ανάπτυξη σύγχρονης μεθοδολογίας για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας σε πλαίσιο Ανοικτής και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης»
(Πυθαγόρας-Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. ΙΙ) με συγχρηματοδότηση από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και εθνικούς πόρους.
κορυφή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου